مبانی و قواعد فقهی حاکم بر عقلانیت و همگرایی مسلمانان در تمدن نوین اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، جمهوری اسلامی ایران.

چکیده

عقلانیت گاهی وصف باورها قرار می­گیرد و زمانی افعال و رفتار متصف به عقلانیت می­گردد و گاهی نیز ارزش­ها متصف به آن می­شوند، ولی در هر صورت، عقلانیت بر پایه‌ی وحی و مبانی اسلامی، نظامی است متشکل از اصولی که در چارچوب فرهنگ و تمدن اسلامی شکل‌گرفته و ذهنیات و رفتار مسلمانان را سامان می‌دهد. همگرایی و وحدت مسلمانان نیز سبب تحقق اهداف و مصالح امت اسلامی و ایستادگی در برابر دشمنان اسلام می‌شود. تمدن نوین اسلامی زمانی شکل می‌گیرد که عنصر عقلانیت و همگرایی در جوامع اسلامی جایگاه اصلی خود را بازیافته و بدین ترتیب تمدن اسلامی که شامل همه‌ی دستاوردهای مسلمانان در ابعاد گوناگون اقتصادی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، اخلاقی، مادی و معنوی و... می­شود؛ احیا، بازسازی و بازپروری شود. طرح این مهم در فضایی فقهی و با بیان حکم شرعی وجوب یا حرمت آن، علاوه بر آنکه روند تأثیر حرکت اصلاحی اجتماعی را سرعت می‌بخشد، باعث می­شود افقی فراتر از توصیه و تحسین این دو امر مهم و درعین‌حال مترتب بر یکدیگر را پیش روی جوامع اسلامی قرار دهد. این مقاله به شیوۀ توصیفی- تحلیلی درصدد بیان مبانی فقهی عقلانیت و همگرایی مسلمانان در شکل­گیری تمدن نوین اسلامی است. یافته­های تحقیق بیانگر آن است که مبانی فقهی این مسأله عبارت‌اند از: فطرت توحیدی، اصل نظام ولایی، اصل تشکیل امت واحد، عقلانیت مبتنی بر کتاب و سنت و از قواعد فقهی مورد استناد نیز می­توان به ‌قاعدۀ احترام، قاعدۀ وحدت، قاعدۀ تقیه، قاعدۀ الزام و قاعدۀ عدالت اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Figh principles and rules based on the rationality and unity of Muslims in modern Islamic civilization

نویسنده [English]

  • Fatemeh fallah tafti
Assistant professor of jurisprudence and Islamic law Allame Tabataba'i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Rationality is sometimes described as beliefs, and sometimes actions and behavior are characterized by rationality, and sometimes values ??are characterized by it, but in any case, rationality is based on revelation and Islamic principles, a system consisting of principles that are in the framework Islamic culture and civilization has been formed and organizes the mentalities and behavior of Muslims. Convergence and unity of Muslims also leads to the realization of the goals and interests of the Islamic Ummah and standing against the enemies of Islam. The new Islamic civilization is formed when the element of rationality and convergence regains its original position in Islamic societies, and thus Islamic civilization, which includes all the achievements of Muslims in various economic, cultural, religious, social, moral, material and spiritual dimensions and... can be; Revive, rebuild and rehabilitate. Planning this important issue in a jurisprudential environment and by expressing the Shariah ruling of its obligation or sanctity, in addition to speeding up the impact of the social reform movement, it causes a horizon beyond the recommendation and praise of these two important and at the same time interrelated matters. put in front of Islamic societies. In a descriptive-analytical way, this article seeks to express the jurisprudential foundations of rationality and convergence of Muslims in the formation of modern Islamic civilization. The findings of the research show that the jurisprudential foundations of this issue are: monotheistic nature, the principle of the state system, the principle of forming a single nation, Rationality based on the book and tradition, and among the jurisprudence rules cited, we can mention the rule of respect, the rule of unity, the rule of taqiyyah, the rule of obligation, and the rule of justice

کلیدواژه‌ها [English]

  • jurisprudential foundations
  • jurisprudential rules
  • rationality
  • convergence
  • civilization
  • modern Islamic civilization
  • آدمی ابرقویی، علی (1387)،درآمدی بر دانشگاه تمدن‌ساز اسلامی؛ بایسته‌های نظری، مقدمه: محمدباقرخرمشاد، تهران، انتشارات دفتر برنامه‌ریزی و مطالعات فرهنگی.
  • آلوسی، محمود (۱۴۱۵)، روح المعانی فی تفسیر القرآن، تحقیق: عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • آندلسی، ابن حزم (1377)، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، تهران، دانشگاه تهران.
  • ابن ادریس، محمد (۱۴۱۰)، السرائر، قم، انتشارات جامعه المدرسین حوزه علمیه.
  • ابن فارس، احمد (1404)، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
  • ابن منظور، محمدبن مکرم (1414)، لسان العرب، بیروت، دارالفکر.
  • اختر شهر، رجبعلی (1385)، سیاست چیست؟، تهران، کانون اندیشه جوان.
  • اصول الوحده الاسلامیه (1404)، منظومه الاعلام الاسلامی، الاول.
  • امین عاملی، محسن (۱۴۰۳)، اعیان الشیعه، بیروت، موسسه‌ی اعلمی.
  • انصاری، مرتضی (1412)، التقیه، تحقیق، فارس الحسون، قم، موسسه‌ی قائم آل محمد.
  • باقلانی، ابى بکر (1414)، تمهید الاوائل فى تلخیص الدلائل، تحقیق، شیخ عمادالدین احمد حیدر، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه.
  • بجنوردی، سید حسن (۱۴۱۹)، قواعد الفقهیه، تحقیق، مهدی مهریزی، قم، الهادی.
  • بحرانی، یوسف (بی­تا)، الحدائق الناضره، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزۀ علمیه.
  • بحرالعلوم، محمد (1403)، بلغه الفقیه، تهران، منشورات مکتبه الصادق علیه­السلام.
  • بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل (۱۴۲۰)، صحیح بخاری، بیروت، مکتبة العصریه.
  • بهدار، حمیدرضا، زارع، مهدی (1398)، جایگاه عدالت در تحقق وحدت امت اسلامی با خوانش امیرالمؤمنین علی علیه­السلام، فصلنامه‌ی مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال بیست و سوم، شمارة چهارم.
  • بیرو، آلن (۱۳۶۷)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه‌ی باقر ساروخانی، تهران، کیهان.
  • پیشداد، سعید (1381)، همگرایی در سازمان اکو، بازشناسی اسلام و ایران، تهران.
  • تبرائیان، محمدحسن (1384)، مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی، استراتژی تقریب مذاهب اسلامی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران.
  • تفتازانى، سعدالدین (1371)، شرح المقاصد، تحقیق: عبدالرحمان عمیره، قم، انتشارات شریف رضی.
  • توکل، محمد (1370)، جامعه‌شناسی علم، تهران، موسسه‌ی علمی و فرهنگی نص.
  • تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410)، غررالحکم و دررالکلم، محقق سید مهدی رجایی، قم، دارالکتاب الاسلامی.
  • جرجانی، امیر ابوالفتح (1404)، آیات الاحکام، تهران، انتشارات نوید.
  • جزائرى، سید محمدجعفر مروج‌ (1415)، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید، قم، مؤسسة دارالکتاب.‌
  • جعفری، علامه محمدتقی (1373)،فرهنگ پیرو؛ فرهنگ پیشرو، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
  • جوادی آملی، عبدالله (1391)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، انتشارات اسراء.
  • جوهری، اسماعیل بن حماد (1404)، صحاح اللغه، بیروت، دارالعلم.
  • حلی، حسن بن یوسف (۱۴۱۵)، مختلف الشیعه، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  • حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴14)، وسائل الشیعه، قم، موسسۀ آل البیت.
  • خویی، میرزا حبیب‌الله (۱۳۹۸)، منهاج البراعه، تهران، مطبعة الاسلامیه.
  • دروب، علی (2004)، التقریب، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
  • دشتی، محمد (1379)، ترجمه‌ی نهج­البلاغه، قم، مشهور.
  • دیلمی، حسن بن محمد (1376)، ارشاد القلوب قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
  • دهخدا، علی­اکبر (1373)، لغت نامه ی دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالقلم.
  • روح‌الامینی، محمود (1377)، زمینه فرهنگ شناسی، تهران، عطار.
  • سرخسی، شمس­الدین (بی­تا)، مبسوط، بیروت، دارالمعرفه.
  • سجستانی، ابن اشعث (1410)، سنن ابی­داوود، تحقیق، محمداللحام، بیروت، دارالفکر.
  • سعادت، احمد (1393)، عقلانیت اسلامی؛ چیستی، مبانی و لوازم، قم، رساله‌ی دکتری جامعه المصطفی.
  • شافعی، ابوعبدالله محمد (۱۴۰۰)، احکام القرآن، تحقیق: عبدالغنی عبدالخالق، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • شایان مهر، علیرضا (1379)، دایره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، تهران، کیهان.
  • شاهرودی، سید محمود (1416)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت، قم، مؤسسة دائرة‌المعارف فقه الاسلامی.
  • شرف‌الدین، عبدالحسین (1366)، الفصول المهمه فی تألیف الامه، تهران، بنیاد بعثت.
  • صدوق، محمد بن علی (1366)، معانی الاخبار، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  • ضمیری، محمدرضا (1388)، «تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینی قدس سره»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 138، قم، موسسۀ آموزش پژوهشی امام خمینی (ره).
  • طباطبائی، سید محمدحسین (1417) ، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین.
  • طباطبائی، سید علی (1419)، ریاض المسائل، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
  • طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو.
  • طبری، محمدبن جریر (1412)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، لبنان، دار المعرفه.
  • طوسی، محمد بن حسن (۱۳۶۵)، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
  • ------------ (1400)،‌ النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى‌، بیروت، دارالکتاب العربی‌.
  • ------------ (بی­تا)، البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • عاملی، محمدبن مکی (شهید اول) (بی‌تا)، قواعد و فوائد، قم، منشورات مکتبة المفید.
  • عسقلانی، ابن حجر (بی­تا)، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه.
  • عشریه، رحمان (1398)، مبانی قرآنی رابطه امنیت و دیپلماسی در فقه سیاسی با رویکرد به‌ قاعده امان،تألیف قلوب و الزام، حکومت اسلامی، سال بیست و چهارم، شمارۀ سوم، پیاپی ۹۳.
  • عمید، حسن (1389)،فرهنگ فارسی عمید، تهران، انتشارات اشجع.
  • عیوضی، محمدرحیم (1388)، جهانی‌سازی و همگرایی کشورهای اسلامی (موانع و چالشها)، انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی، تهران.
  • فخر رازی، محمد بن عمر (1420)، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • فرحی، علی (1340)، تحقیق القواعد الفقهیه، قم، موسسه‌ی نشر اسلامی.
  • فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1419)، قاموس المحیط، موسسه الرساله، بیروت.
  • فیومى، احمد بن محمد مقرى (بی­تا)،‌ المصباح المنیر، قم، منشورات دار الرضی.‌
  • قرائتی، محسن (۱۳۸۳)، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
  • کاظمى، علی‌اصغر (1370)، نظریة همگرایى در روابط بین‌الملل، تهران، نشر قومس.
  • کلینی، محمد بن یعقوب (1429)، کافی، قم، دارالحدیث.
  • ماتریدی، محمدبن محمد (1426)، تاویلات اهل السنه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • مالک بن انس (۱۳۲۳)، مدونة الکبری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • مجیدی، محمدرضا و همکاران (1387)، همگرایی در غرب آسیا، چالشها و راهکارها، غرب آسیا، نظام بین‌الملل و همگرایی منطقه‌ای، پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران.
  • محامد، علی (1385)، بررسی قاعدة عدل و انصاف و آثار آن، پژوهش­های فلسفی- کلامی، دورۀ 8، شمارۀ 2، دانشگاه قم.
  • محقق داماد، سید مصطفی (1390)، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
  • مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
  • مصطفوی، سید محمدکاظم (1421)، قاعده فقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  • مظفر، محمدرضا (1381)، أصول الفقه، قم، دارالکتب الاسلامی.
  • معین، محمد (1373)، فرهنگ معین، تهران، بهزاد.
  • مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۱۱)، قواعد الفقهیه، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین علیه­السلام.
  • ------------ (1374)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
  • مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۴)، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء.
  • موحد، ضیاء (1383)، منطق و عقلانیت، مجله مقالات و بررسی­ها، دفتر 75، دانشگاه تهران.
  • موسوی خمینی، سید روح­الله (1415)، کتاب البیع، قم، موسسه‌ی نشر اسلامی.
  • ------------ (1421)، کتاب الطهاره، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • مهتدی، م (1369)، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 4، ذیل «مالک بن نبی»، تحت نظر احمد طاهری عراقی و دیگران، تهران، بنیاد دائرۀ المعارف اسلامی.
  • نجفی، محمدحسن (1404)، جواهرالکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • نیشابوری، مسلم (1412)، صحیح مسلم، قاهره، دارالحدیث.
  • نوایی، علی‌اکبر (۱۳۹۰)، جایگاه تقیه در فلسفه‌ی سیاسی اسلام، مجله‌ی اندیشه، سال هفدهم، شمارۀ 1و2.
  • نووی، یحیى بن شرف (بی­تا)، المنهاج، بیروت، دارالفکر.
  • واسعی، سید علیرضا (1399)، تأملاتی در خصوص «مراحل تمدن اسلامی»؛ رهیافتی برای تمدن نوین، مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دورۀ 3 ، شماره 1، صص 155-178.
  • ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى‏ (1410)، مجموعة ورّام، قم‏، مکتبه فقیه.
  • ویل دورانت (1367)، تاریخ تمدن، ترجمه‌ی احمد آرام و دیگران، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى.
  • یعقوبی، عبدالرسول (1398)، چالش واگرایی­های هویتی جهان اسلام و راه‌حل‌های همگرایی در تمدن نوین اسلامی، مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 1، صص 171-210.
  • khamenei.ir