مبانی نظری و بنیان‌های عملی تمدن توحیدی از منظر شهید مطهری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

چکیده

نیاز بشر برای زیست مطلوب، همواره اندیشمندان اجتماعی را بر آن داشته تا عوامل تعالی و انحطاط تمدن‌های انسانی را مورد واکاوی دقیق قرار دهند. در این میان توجه به تمدن اسلامی به دلیل عجین شدن با روح مذهب و جهان‌بینی توحیدی بسیار مورد توجه بوده است. اگرچه پژوهش‌های بسیاری در رابطه با چیستی و مراحل و حتی عوامل انحطاط تمدن اسلامی انجام‌شده، اما مسئله‌ی اصلی این پژوهش آن است که از منظر شهید مطهری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اندیشمندان اجتماعی و آگاه به معارف دین اسلام، چه عاملی به‌عنوان نقطه‌ی ثقل تمدن اسلامی مطرح بوده و مبانی نظری و بنیان‌های عملی این تمدن چیست‌اند؟ روش پژوهش: این پژوهش با استفاده از روش تحلیل مضمون انجام‌شده است، بدین‌صورت که جملات دارای مضامین مرتبط با مقوله کلی تمدنی اسلامی از آثار شهید مطهری استخراج‌شده و سپس مضامین پایه و سازمان دهنده آنها استخراج گردیده و پس از تأیید روایی و پایایی تحقیق توسط خبرگان، مقوله نهایی تحقیق، تحلیل و ترسیم گشته است. یافته‌های تحقیق: مطالعه نظرات شهید مطهری و نتایج تحقیق نشان می‌دهد که: 1. ایشان توحید را به‌عنوان نقطه ثقل تمدن اسلامی معرفی کرده و از اصطلاح «تمدن توحیدی» استفاده می‌کند. نظام‌سازی توحیدی جهت شکل‌گیری تمدن اسلامی را مبتنی بر فطرت انسانی دانسته است. 3. عوامل تحقق تمدن توحیدی را ذیل دو مقوله کلی مبانی نظری و بنیان‌های عملی طبقه‌بندی کرده است. 4. در بخش مبانی نظری تمدن توحیدی به اثر مستقیم نظام‌سازی توحیدی، تکامل اجتماعی جوامع بشری و فطرت گرایی توجه نموده است. 5. در بخش بنیان‌های عملی تمدن توحیدی نیز با تسری عینی ایدئولوژی اسلامی در جامعه به عواملی همچون مردم‌سالاری دینی، احیاء و اصلاح فکر دینی و پرهیز از عوامل انحطاط تمدنی اشاره نموده است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Theoretical Bases and Practical Foundations of Monotheistic Civilization from the Perspective of Martyr Motahari

نویسندگان [English]

  • Mohammad Etratdoost 1
  • Mobarekeh Mokhlesabadi 2
1 Associate Professor in Department of Theology and Islamic Studies, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.
2 Master of Philosophy and Islamic Theology, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Purpose: Human need for a good life has always prompted social thinkers to carefully analyze the factors of excellence and decline of human civilizations. In the meantime, attention to Islamic civilization has been of great interest due to its integration with the spirit of religion and monotheistic worldview. Although many researches have been conducted in relation to the nature and stages and even factors of the decline of Islamic civilization, the main issue of this research is that from the point of view of Martyr Motahari, as one of the most important social thinkers and knowledgeable about Islamic teachings, what factor is the point of gravity Islamic civilization is mentioned and what are the theoretical and practical foundations of this civilization.
Methodology: This research was conducted using thematic analysis method, in such a way that the sentences with themes related to the general category of Islamic civilization were extracted from the works of Shahid Motahari, and then their basic and organizing themes were extracted and after verifying the validity and reliability Research by experts, the final category of research, has been analyzed and drawn.
Findings: In this research, an effort was made to firstly present and analyze the definition of modern Islamic civilization by Martyr Motahari, and secondly, to extract and calculate the theoretical and practical foundations of the realization of such a civilization. The reason for choosing Shahid Motahari in this research is because theorizing in the field of civilizational issues requires the thinker to be comprehensive in such a way that he has well understood the transcendental view of existence, epistemology, anthropology and sociology from the perspective of religion and have the ability to read and generate it publicly. Relying on his jurisprudential, social and political thoughts, Martyr Motahari explored and deduced the requirements of the time and the future human need for civilization and monotheism and expressed valuable and practical opinions in the direction of the formation of a new Islamic civilization.
The study of Martyr Motahari's opinions and the results of the research show that:    
He introduced monotheism as the center of gravity of Islamic civilization and used the term "monotheistic civilization".
He has considered monotheistic system building for the formation of Islamic civilization to be based on human nature.
He has classified the factors of realization of monotheistic civilization under two general categories of theoretical foundations and practical foundations.
In the theoretical foundations of monotheistic civilization, he paid attention to the direct effect of monotheistic systemization, social evolution of human societies, and naturalism.
In the practical foundations of monotheistic civilization, he pointed out factors such as religious democracy, reviving and reforming religious thought, and avoiding the factors of civilizational decline with the objective spread of Islamic ideology in the society.

Conclusion: In this research, which used thematic analysis method to collect and analyze Martyr Motahari's opinions about modern Islamic civilization, the following results were obtained: Martyr Motahari has introduced the principle of "monotheism" as the center of gravity of Islamic civilization and is trying hard to establish a serious and two-way relationship between civilization and monotheism, because "monotheism" is a product of Islamic worldview and regulates the way of life and social governance of humans. For this reason, he has used the term "monotheistic civilization" in some cases to express his meaning. He considered this systematization of monotheism for the formation of Islamic civilization to be based on the divine nature of man, which is hidden by God as a developmental matter in the institution of all humanity, so the passage of time or changing requirements will not disturb its theoretical and practical foundations.
From the analysis of Shahid Motahari's thoughts with thematic analysis method, we were able to extract organizing themes that were classified under two general categories: theoretical foundations and practical foundations. In the theoretical foundations of monotheistic civilization, Shahid Motahari has paid special attention to the direct effect of monotheistic systemization, social evolution of human societies, and naturalism. This naturalism is also dependent on faith and ideology and is an attempt to develop human consciousness and freedom and to give authenticity to human nature. In the practical foundations of monotheistic civilization, Martyr Motahari has pointed out factors such as religious democracy, revival and reformation of religious thought, and avoiding factors of civilizational decline with the objective spread of Islamic ideology in the society. In the degeneration factors section, there are six themes; Lack of understanding of the true nature of Islam, non-commitment of Muslims, division and dissension, distortion and humiliation of action, the performance of high-ranking governments and dealing with abolition issues have been revealed as the most important factors in the decline of monotheistic civilization from the point of view of Martyr Motahari.
Finally, it should be said that Shahid Motahari considers civilizational jurisprudence to be responsible for the purposeful design of community management with a view of monotheistic Sharia, and in order to achieve a desirable monotheistic civilization, attention should be paid to prerequisites such as: training of a unified human force, monotheistic culture, strengthening monotheistic values, monotheistic ethics , monotheistic human rights and the institutionalization of monotheistic rationality and justice are necessary.
 
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic civilization
  • monotheistic civilization
  • martyr Motahari
  • monotheistic systemization
  • religious democracy
  • قرآن کریم.
  • بورلو، ژوزف (1386)، تمدن اسلامی، ترجمه یداله علوی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی رضوی.
  • پارسانیا، حمید (1391)، جهان های اجتماعی، قم، کتاب فردا.
  • پورعباس، محمد و دیگران (1397)، «تأملی در کارکرد توحید عبادی نسبت به مظاهر عینی تمدن نوین اسلامی»، تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، س 15، ش 2، صص 51-70.
  • حسینی، سیدجواد (1393)، «ایده‌های تمدنی شهید مطهری»، علوم انسانی اسلامی صدرا، س 5، ش 11، صص 25-43.
  • خسروپناه، عبدالحسین (1382)، «گفتمان فلسفه فقه»، فصلنامه قبسات، س 15، ش 32، صص 89-104.
  • رجبی، علی‌اصغر (1398)، تمدن نوین اسلامی چالش‌ها و راهبردها، تهران، معارف.
  • سیدباقری، سیدکاظم (1400)، «نظام‌سازی در فقه سیاسی»، پژوهش‌های سیاست اسلامی، س 9، ش 19، صص 27-42.
  • صحرایی، محمد طیب (1392)، دوباره در اوج؛ بایسته‌های تمدن اسلامی در آثار شهید مطهری، تهران، آرما.
  • عبدالملکی، هادی؛ نظامی پور، قدیر؛ عشایری، طاها (1397)، «تحقق تمدن نوین اسلامی با تأکید بر بیداری اسلامی»، مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دوره 1، ش 1، صص 115-151.
  • عترت دوست، محمد؛ زاهد، رقیه (1402)، «کاربست روش تحلیل مضمون برای فهم موضوع‌های قرآنی در فرهنگ اسلامی (مطالعه موردی شبکه مضامین سوره انبیاء)»، دین و ارتباطات، س 30، ش 63، صص 53-80.
  • غلامی، رضا (1396)، فلسفه تمدن نوین اسلامی، تهران، سوره مهر.
  • لک زایی، نجف (1381)، سیری در اندیشه اجتماعی شهید مطهری، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  • مطهری، مرتضی (1364)، گفتارهای معنوی، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1366)، تکامل اجتماعی انسان، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1368)، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1370)، امامت و رهبری، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1371)، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1372)، هدف زندگی، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1375)، وحی و نبوت، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1378)، فلسفه تاریخ، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1379)، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1380)، احیای تفکر اسلامی، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1383)، فلسفه تاریخ، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1385)، مجموعه آثار، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1386)، انسان در قرآن، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1387)، جهان‌بینی، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1388)، انسان کامل، تهران، صدرا.
  • مطهری، مرتضی (1390)، جامعه و توحید، تهران، صدرا.
  • موالی زاده، سیدفرید (1400)، «تمدن نوین اسلامی از آرمان تا واقعیت»، پژوهش‌های تمدن نوین، دوره 2، ش 2، صص 55-78.
  • موسوی خمینی، روح‌الله، (1377)، تحریر الوسیله، قم، دارالعلم.
  • نجفی، موسی (1399)، «نظریه تمدن نوین اسلامی از رویکردی فلسفی تا رویکرد تاریخی»، مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دوره 3، ش 2، صص 1-40.
  • نوروزی فیروز، رسول (1394)، «تمدن به‌مثابه سطح تحلیل»، نقد و نظر، سال 20، ش 80، صص 21-34.
  • واسعی، سید علیرضا (1399)، «تأملاتی در خصوص مراحل تمدن سازی رهیافتی برای تمدن نوین»، مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دوره 3، ش 1، صص 155-178.
  • یزدی، حسین (1379)، آزادی از نگاه استاد مطهری، تهران، صدرا.
  • Braun, V. & Clarke, V (2006), “Using thematic analysis in psychology”, Qualitative Research in Psychology, Vol. 3, No. 2.
  • Given L. M (2008), “the sage encyclopedia of qualitative Methods”. Vol. 1-2, California, sage.
  • The Holy Quran. [In Arabic]
  • Abdulmaleki, Hadi; Nezamipour, Qadir; Ashayeri, Taha (2017), "The Realization of Modern Islamic Civilization with an Emphasis on Islamic Awakening", Fundamental Studies of Modern Islamic Civilization, Year 1, No 1. [In Persian]
  • Borlow, Joseph (2006), Islamic Civilization, translated by: Yadolah Alavi, Mashhad, Razavi Foundation for Islamic Studies. [In Persian]
  • Braun, V. & Clarke, V (2006), “Using thematic analysis in psychology”, Qualitative Research in Psychology, Vol. 3, No. 2.
  • Etratdoost, Mohammad; Zahed, Ruqayeh (2023), "The application of thematic analysis method to understand Quranic topics in Islamic culture (a case study of the network of themes of Surah Anbiya)", Religion and Communication, Year 30, No. 63, pp. 53-80. [In Persian]
  • Gholami, Reza (2016), Philosophy of Modern Islamic Civilization, Tehran, Sureh Mehr. [In Persian]
  • Given L. M (2008), the sage encyclopedia of qualitative Methods. Vol. 1-2, California, sage.
  • Hosseini, Seyyedjavad (2014), "Civilizational Ideas of Martyr Motahari", Sadra Islamic Humanities, Year. 5, No. 11. [In Persian]
  • Khosropanah, Abdul Hossein (2012), "The Discourse of Jurisprudence", Qabasat, Year 15, No. 32. [In Persian]
  • Lakzaei, Najaf (2002), a journey through the social thought of Shahid Motahari, Qom, Research Institute of Islamic Sciences and Culture. [In Persian]
  • Mavalizadeh, Seyedfarid (2020), "Modern Islamic Civilization from Ideal to Reality", Researches of Modern Civilization, Year 2, No 2. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1986), Spiritual Speeches, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1988), Human social evolution, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1989), Islam and the requirements of time, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1990), Imamate and leadership, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1990), an introduction to Islamic worldview, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1992), The Purpose of Life, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1995), Revelation and Prophethood, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (1998), Philosophy of History, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2001), Around the Revolution of the Islamic Revolution, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2002), Revival of Islamic Thought, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2005), Philosophy of History, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2007), collection of works, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2008), Man in the Qur'an, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2009), Jahanbini, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2010), Insan Kamel, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Motahari, Morteza (2011), Jamia and Tawheed, Tehran, Sadra. [In Persian]
  • Mousavi Khomeini, Ruhollah (1999), Tahrir al-Wasila, Qom, Dar al-Elm. [In Arabic]
  • Najafi, Musa (2019), "The Theory of Modern Islamic Civilization from a Philosophical Approach to a Historical Approach", Fundamental Studies of Modern Islamic Civilization, Year 3, No. 2. [In Persian]
  • Nowrozi Firouz, Rasoul (2014), "Civilization as a level of analysis", Naqd wa Nazar, Year 20, No.80. [In Persian]
  • Parsaniya, Hamid (2013), Social Worlds, Qom, Kitab Farda. [In Persian]
  • Pour Abbas, Mohammad and others (2017), "Reflection on the function of religious monotheism in relation to the concrete manifestations of modern Islamic civilization", History of Islam in the mirror of research, Year. 15, No. 2. [In Persian]
  • Rajabi, Ali Asghar (2018), Modern Islamic Civilization, Challenges and Strategies, Tehran, Maaref. [In Persian]
  • Sahraei, Mohammad Tayeb (2012), again at the peak; The essentials of Islamic civilization in the works of Shahid Motahari, Tehran, Arma. [In Persian]
  • Seyyed Bagheri, Seyyed Kazem (2020), "Systematization in Political Jurisprudence", Researches of Islamic Politics, Year. 9, No. 19. [In Persian]
  • Vaseei, Seyyed Alireza (2019), "Reflections on the steps of civilization, an approach for modern civilization", Studies of Modern Islamic Civilization, Year 3, No. 1. [In Persian]
  • Yazdi, Hossein, (2001), Freedom from the eyes of Master Motahari, Tehran, Sadra. [In Persian]