منزلت عقل فقهی در تمدن سازی نوین اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری دانش اجتماعی مسلمین موسسه امام خمینی (ره)

چکیده

عقل در روایات و آیات اسلامی مخلوق خداوند معرفی شده و حجت درون انسان است. عقل وسیله رسیدن انسان به عبودیت و مهم‌ترین بخش وجود آدمی در جهان خلقت است. عقل در فقه اسلامی، هرچند به عنوان منبع حکم شرعی معرفی می‌شود، اما هیچ‌ گزارش دقیقی از جایگاه آن در فقه اسلامی در دست نیست. در عرصه تمدن‌سازی نوین اسلامی، عقل نقشی بس مهم‌تر از فقه فردی پیدا می‌کند و در این مرحله، بی‌توجهی به این ابزار اساسی فهم شریعت و عدم توجه به منزلت آن در هندسه تمدن‌سازی اسلامی، یا آدمی را به ورطه اخباری‌گری سوق می‌دهد و یا از سوی دیگر حجیت دستگاه فقاهت تمدن‌ساز، تمام نخواهد بود. این نوشتار در پی آن است که اجمالاً جایگاه عقل فقهی را در عرصه تمدن‌سازی نوین اسلامی روشن نماید. به نظر می‌رسد برای ورود فقه به عرصه تمدن‌سازی نوین اسلامی، باید عقل، علاوه بر شئونی که در فقه رایج دارد، حداقل به پنج شکل دیگر ایفای نقش کند: تحلیل اجتماعی احکام، درک مصالح تحسینی، مجال عدم تعبّد در شئون حکومت، درک نظام‌وار شریعت و کشف نقطه ثقل تصرف.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The status of jurisprudential rationality in New Islamic civilization

نویسنده [English]

  • Mohammad Hussein Motavi Emami
Ph.D in Muslim Social Science, Imam Khomeini Educational and Research Institute
چکیده [English]

Rationality in Islamic narrations and verses is introduced as a creation of God and is the authority within man. Rationality is the means by which man attains servitude to God and is the most important part of human existence in the world of creation. Although the rationality is introduced as a source of Islamic law, it is not an accurate report of its place in Islamic jurisprudence. In the field of new Islamic civilization, rationality plays a much more important role than individual jurisprudence. At this stage, ignoring this basic means of understanding of the religion and not paying attention to its status in the structure of Islamic civilization leads to two scenarios. Either the person is guided towards the field of Akhbarigari (the unconditional following of the news) or the authority of the civilizing jurisprudence system will fall incomplete. This article seeks to briefly clarify the position of jurisprudential rationality in the field of new Islamic civilization. It seems that in order for jurisprudence to enter the field of new Islamic civilization, the rationality, in addition to its current status in jurisprudence, must play a role in at least five other ways; social analysis of rules, understanding of praiseworthy material, opportunity for non-worshiped issues in government, systematic understanding the religion and the discovery of the critical point of the possession. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • jurisprudential rationality
  • Worshipful rationality
  • Secular rationality
  • Civilization jurisprudence
  • New Islamic civilization
  • Praiseworthy materials and pilgrims of jurisprudential systematization
  1. قرآن کریم.
  2. الاردبیلی، احمدبن‌محمد، (1379)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم،الجماعه المدرسین بقم المشرفه، موسسه النشر الاسلامی، طبعه 3.
  3. ابن سینا، حسین بن علی، (1404)، الشفا، ج3، مکتبه آیت‌الله العظمی النجفی المرعشی، قم، چ2.
  4. انصاری دزفولی، مرتضی بن محمدامین،(1416ق)، کتاب المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات، تحقیق گروه پژوهش در کنگره، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چ1.
  5. الایروانی، علی، (1379)، حاشیه المکاسب، قم، کتبی نجفی، طبعه 2.
  6. البروجردی، مرتضی،(1414ق)،المستند فی شرح العروه الوثقی، کتاب الصوم، المطبعه العلمیه، چ1.
  7. حسینی عاملی، سید محمد جواد، (بی تا)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، تحقیق و تعلیق محمد باقر خالصی، قم، مؤسسة نشر اسلامی.
  8. خمینی، سید روح الله، (1409ق)، تحریر الوسیله، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم، طبعه1.
  9. ــــــــــــ ، (1381)، المکاسب المحرمة، تعلیق مجتبی تهرانی، قم، مطبعه مهر، طبعه1.

10. خویی سید ابوالقاسم (1417ق)، مصباح الفقاهه، تقریر میرزا محمدعلی توحیدی،  مؤسسه انصاریان للطباعه و النشر، قم، طبعه الرابعه.

11. صدر، محمد‌باقر،(1375ش)، اقتصادنا، ایران، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول،.

12. ــــــــــــ ،(1401ق)، المدرسة الاسلامیة، تهران،: انتشارات مدرسه اعتماد الکاظمی، چ1.

13. عاملى، محمد بن حسن‏،(1409ق)، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، تصحیح مؤسسة آل البیت(ع)‏، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، چ1‏.

14. علی‌دوست، ابوالقاسم،(1395)، «حکم اولیه فعل هنر و بررسی احکام عارضی آن» در: مجموعه مقالات همایش ملی فقه هنر، به کوشش: سید محمدحسین نواب، مهدی همازاده ابیانه، هادی جهانگشای اباجلو زیر نظر ابوالقاسم علی‌دوست، قم، مدرسه اسلامی هنر، چ1.

15. ــــــــــــ ، (الف)(زمستان1394)، «چیستی و روش‌شناسی فقه امنیت و فقه امنیتی»، حکومت اسلامی،  شماره 78.

16. ــــــــــــ ،(ب) (1394)، مصادر فقه (عقل و عرف)، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، چ1.

17. ــــــــــــ ،( بهار وتابستان 1379)، مقاله فقه و عقل، مجله قبسات، ش 15 و 16.

18. ــــــــــــ ،(1381)، فقه و عقل، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ1.

19. ــــــــــــ ،(1388)، فقه و مصلحت، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ1.

20. غزالی، (1364)، المستصفی من علم الاصول، قم، انتشارات رضی، چ1.

21. الفیاض، محمدابراهیم،(بی­جا)، محاضرات فی اصول الفقه (تقریرات درس آیت‌الله خوئی)، ج3، انتشارات امام موسی صدر.

22. متولی­امامی، سید محمدحسین، (1394)، جستارهای نظری در باب تمدن اسلامی، قم، نشر معارف، چ1.

23. ــــــــــــ ، (1395)، بحران تمدنی ایران معاصر، قم، نشر معارف، چ1.

24. مصباح یزدی، محمدتقی (1388)، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین نگارش، عبدالحکیم سلیمی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی(ره)، چ1.