رابطه علم و فرهنگ، زیرساخت نظری تمدن اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دوره دکتری معماری اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان

2 پژوهشگر منطق و روش‌شناسی فرهنگستان علوم اسلامی

چکیده

تعاریف پوزیتیویستی از علم، رابطه فرهنگ و علم را یک رابطه بیرونی تعریف کرده و علم را مبرا از تأثرات فرهنگی می‌دانستند، اما تحقیقات و تأملات متعددی که درزمینهٔ جامعه‌شناسی و فلسفه علم انجام شده نشان‌دهنده حضور مؤثر فرهنگ در محتوای علوم حتی در علوم فنی و دقیقه است. پارادایم‌های پست‌مدرن با پذیرش چنین تأثیری، علم را اساساً مقوله‌ای فرهنگی دانسته و  به‌گونه‌ای رابطه علم و فرهنگ را تشریح می‌کنند که منجر به نسبیت مطلق معرفتی و تولید جبری علم تحت فرهنگ می‌شود. مقاله پیش رو نشان داده است که بر اساس هر دو پارادایم، تلاش برای نیل به علم دینی به‌عنوان ابزار ساخت تمدن اسلامی بی‌معناست. از سوی دیگر برخی نحله‌های فکری نیل به علم دینی را منوط به تحقق عالم و جامعه اسلامی دانسته و  دست‌یابی به علم دینی به‌عنوان ابزار تحقق تمدن اسلامی را به دلیل دوران غلبه مدرنیته غیرممکن می‌دانند. اما بر اساس فلسفه نظام ولایت، اولاً تأثیر فرهنگ بر علم برخلاف نگاه اثباتی، پذیرفته می‌شود و برخلاف پارادایم پست‌مدرن، دارای معیار تشخیص فرهنگ حق از باطل است؛ بر این اساس، تولید علم، فرایندی تاریخی و امری اجتماعی است که تحت نظام‌های ولایت تاریخی اجتماعی، محتوایی متفاوت می‌یابد. در چنین زمینه‌ای می‌توان علوم دینی(اسلامی) را علومی دانست که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی شکل‌گرفته‌اند  و جامعه را از وضع موجود به سمت وضع مطلوب (که اسلامی‌تر است) منتقل نموده و منجر به تحقق تمدن اسلامی می‌شوند. با چنین تعریفی زمینه طرح این سؤال مطرح می‌شود که علمی که خود به میزانی تحت تأثیر فرهنگ اجتماعی التقاطی شکل‌گرفته چگونه می‌تواند محیط حاکم بر خود را اسلامی‌تر کند؟ و مکانیزم تأثیر علم بر روی فرهنگ اجتماعی چیست؟ مقاله حاضر با روش اسنادی و استدلال منطقی و در چهارچوب فلسفه نظام ولایت به بررسی تطبیقی پارادایم‌های رایج درزمینهٔ رابطه علم و فرهنگ پرداخته و در نهایت توضیحی فرایندی از نحوه تأثیر و تأثر این دو ارائه داده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The relationship between science and culture, the theoretical infrastructure of Islamic civilization

نویسندگان [English]

  • Abbas Jahanbakhsh 1
  • Hasan Sheikholaraghin zadeh 2
1 Researcher in Ph.D in Islamic Architecture, Isfahan University of Arts
2 Researcher of Logic and Methodology of the Academy of Islamic Sciences
چکیده [English]

Positivist definitions of science defined the relationship between culture and science as an external relationship and consider science free from cultural influences, but numerous studies and reflections on sociology and philosophy of science indicate the effective presence of culture in the content of science, even in technical sciences. Accepting such an effect, postmodern paradigms consider science to be essentially a cultural category and somehow describe the relationship between science and culture, which leads to absolute epistemic relativity and the inevitable production of science under culture. The present article has shown that according to both paradigms, trying to achieve religious knowledge as a tool for building Islamic civilization is absured. On the other hand, some schools of thought consider the attainment of religious knowledge to be dependent on the realization of the Islamic world and society, and consider the attainment of religious knowledge as a means of realization of Islamic civilization impossible due to the domination of modernity. But according to the philosophy of the provincial system, first, the effect of culture on science is accepted contrary to the positive view, and contrary to the postmodern paradigm, it has the criterion of distinguishing the culture of truth from falsehood; Accordingly, the production of science is a historical process and a social matter that finds different content under the systems of historical social province. In such a context, religious (Islamic) sciences can be considered as sciences that have been formed under the influence of Islamic culture and move society from the current situation to the desired situation (which is more Islamic) and lead to the realization of Islamic civilization. With such a definition, the question arises as to how a science that has itself been formed to some extent under the influence of eclectic social culture can make its governing environment more Islamic? And what is the mechanism of the effect of science on social culture? The present article, with the method of documentation and logical reasoning and in the framework of the philosophy of the provincial system, comparatively examines the common paradigms in the field of science and culture and finally provides a process explanation of how these two influence and take effect.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The relationship between science and culture
  • Religious science
  • Islamic civilization

مراجع

  1. اراکی، محسن(1397)، فقه عمران شهری، قم، مجمع الفکر الاسلامی
  2. باطنی، محمدرضا (1387)، زبانشناسی، رابطه زبان و تفکر، بخارا.
  3. پارسانیا، حمید(1387)، نسبت علم و فرهنگ، فرهنگ (2)
  4. پارسانیا، حمید(1391)، جهانهای اجتماعی، قم، کتاب فردا.
  5. پیروزمند، علیرضا (1392)، نظریه بنیادین در مناسبات دین و فرهنگ، قم، دفتر نشر معارف.
  6. جوادی آملی، عبدالله (1387)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، اسراء.
  7. جهانبخش، عباس و شیخ العراقین‌زاده، حسن(1396)، باز تعریف سازمان تولید علم در ایران، بر اساس نظریه علم دینی فرهنگستان علوم اسلامی قم. شیراز، اولین همایش ملی «چیستی و چگونگی تحول در علوم انسانی از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای».
  8. چالمرز، آلن(1390)، چیستی علم؛ درآمدی بر مکاتب علم شناسی فلسفی، ترجمه سعید زیباکلام، تهران، سمت.
  9. چالمرز، آلن(1395)، علم و تولید آن، ترجمه مصطفی تقوی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

10. حسینی الهاشمی، سیدمنیرالدین(1371الف)، جامعه‌شناسی علم (جلسه اول)، قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

11. ------(1371ب)، مباحثی پیرامون مدل (جلسه دوم)، قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

12. ------(1371ج)، مباحثی پیرامون مدل (جلسه سوم). قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

13. ------(1372)، دوره استدلالی مدل (جلسه اول). قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

14. ------(1374)، زمینه آشنایی با تعریف بانک توسعه اطلاعات (جلسه یازدهم)، قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

15. ------(1375)، الگوی تنظیم برنامه آموزشی حوزه (جلسه چهار)، قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

16. ------(1377الف)، مدل برنامه تحقیق (جلسه سی)، قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

17. ------(1377ب)، جدول زیرساخت روش تحقیق در پزشکی (جلسه هفتم)، قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

18. ------(1379الف)، جهانی‌شدن فرهنگی دوره دوم، قم، فرهنگستان علوم اسلامی.

19. ------(1379ب)، دوره معرفی فلسفه نظام ولایت(جلسه اول)، قم، فرهنگستان علوم اسلامی

20. خندان، محمد(1388)، فلسفه اطلاعات، تهران، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور.

21. خندان، محمد و فدایی، غلامرضا (1388)، نگاهی به مبادی و مسائل فلسفه اطلاعات لوچیانو فوریدی، پژوهشهای فلسفی- کلامی.

22. دی‍وئ‍ی، ج‍ان (1376)، م‍ن‍طق‌: ت‍ئ‍وری‌ ت‍ح‍قی‍ق، ت‍رج‍م‍ه‌ع‍لی‌ ش‍ری‍ع‍ت‍م‍داری‌، ‏ ت‍ه‍ران، دان‍ش‍گ‍اه‌ت‍ه‍ران‌، مؤس‍س‍ه‌ان‍ت‍ش‍ارات‌و چ‍اپ‌‏‫.

23. داوری اردکانی، رضا(1396)، نامه به دبیرخانه هم‌اندیشی اسلامی، روزنامه ایران(6723)، مورخ:2/12/96.

24. روشه، گی (1367)، کنش اجتماعی، ترجمه هما زنجانی زاده، مشهد، دانشگاه فردوسی.

25. زنجانی، برات (1375)، تبلور معانی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. (1و2).

26. سوزنچی، حسین(1395)، درسنامه جامعه‌شناسی معرفت، قم، دانشگاه باقرالعلوم، درج‌شده در تارنمای http://lms.bou.ac.ir/lms/mod/forum/view.php?id=28  بازیابی شده در تاریخ 13/11/97.

27. ک‍اپ‍ل‍س‍ت‍ون‌، ف‍ردری‍ک‌ چ‍ارل‍ز (1388)، تاریخ فلسفه، جلد هشتم، از بنتام تا راسل، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ت‍ه‍ران‌‏، ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍نگی.‍

28. کارناپ، رودلف(1378)،  مقدمه‌ای بر فلسفه علم، ترجمه یوسف عفیفی، تهران، نیلوفر.

29. مطهری، مرتضی(1385)، جامعه و تاریخ، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری.

30. مطهری، مرتضی(1390)، ده گفتار، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری.

31. میرباقری، سیدمهدی(1394)، اندیشه تمدن نوین اسلامی، قم، انتشارات تمدن نوین اسلامی.

32. هیدگر، مارتین(1391)، زبان، خانۀ وجود، گفت‌وگوی هیدگر با یک ژاپنی، ترجمه ناصر جهانبخش، تهران، هرمس.

33. یقینی‌پور، مصطفی(1392)، الگوی جامعه‌شناسی معرفت استاد مطهری، اسلام و علوم اجتماعی.

  1. Berger, P.L; Luckman, Thomas (1967). The Social Construction of Reality. A Doubleday Anchor Books.
  2. Feyerabend, P. (1975). How to defend society against science. Introductory Readings in the Philosophy of science, 1998: 54-65.
  3. Kuhn, T. S. (1965). Logic of Discovery or Psychology of Research. pp. 1–23.
  4. Kuhn, Thomas. (1962). the Structure of Scientific Revolutions. Chicago: University of Chicago Press.
  5. Lakatos, I. (1968a). ‘Changes in the Problem of Inductive Logic’, in Lakatos (ed.), the Problem of Inductive Logic, 1968, pp. 315–417.
  6. Lakatos, I. (1968b), Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes. In Proceedings of the Aristotelian Society 69, 149–86.
  7. Lakatos, I. (1970). Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes. In Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار