ظرفیت نظام آموزشی امامیه در پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی(با تأکید بر پنج قرن نخست هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع)

چکیده

در میان جنبه­های گوناگون فعالیت­های فرهنگی و تمدنی، آموزش علم و ادب به­عنوان مؤلفه­ای مهم، همواره مورد توجه بوده و امروزه نیز معرف هویت و معیار توسعه یافتگی جوامع به­شمار می­رود. بسیار واضح است که نظام آموزشی به­عنوان بخشی از ساختار تمدن اسلامی، موتور محرک و ظرفیت­ساز شکل­گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی را برعهده دارد؛ اما باتوجه به انتقاداتی که نسبت به غیرفعال بودن نظام آموزشی امامیه و دست­آوردهی آن در پنج قرن نخست هجری وجود دارد، ضمن دفاع از وجود آن باید به نقش آن در ظرفیت­سازی فرهنگ و تمدن اسلامی بپردازد. لذا این مسأله پژوهش حاضر را برآن داشته تا به این سؤال اصلی پاسخ دهد که ظرفیت نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی با تکیه بر پنج قرن نخست، چیست و چگونه تحقق یافته است؟
باتوجه به هدف کشف چگونگی نقش نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی، نتیجه آن گردید که نظام آموزشی امامیه به­دلیل برخوداری از مؤلفه­ها، عناصر و ویژگی­های ظرفیت­ساز نقش به­سزایی تعالی خود و شکل­گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. شیعیان باتکیه بر نظام امامت­الهی، مبانی، منابع تولید علم و اصول آموزشی در فعالیت­های علمی و آموزشی حضور فعالی داشته و توانسته­اند، با بهره­گیری از ویژگی­های ظرفیت­ساز آن ضمن عرضه توانمندی، حیات و هویت فرهنگی و تمدنی خود را تضمین کنند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The capacity of the Imami educational system in the development of Islamic culture and civilization (with emphasis on the first five centuries AH)

چکیده [English]

Among the various aspects of cultural and civilizational activities, the teaching of science and literature as important components has always been considered and today is considered as an identity and a criterion for the development of societies. It is very clear that the educational system, as a part of the structure of Islamic civilization, is the driving force and capacity-building engine for the formation and excellence of Islamic culture and civilization; However, considering the criticisms about the inactivity of the Imami educational system and its achievements in the first five centuries AH, while defending its existence, attention should be paid to its role in building the capacity of Islamic culture and civilization. Therefore, this issue has led the present study to answer the main question that what is the capacity of the Imami educational system in the excellence of Islamic culture and civilization based on the first five centuries, and how has it been realized?
Considering the purpose of discovering the role of the Imami educational system in the excellence of Islamic culture and civilization, it was concluded that the Imami educational system has played a role in improving the excellence and the formation of Islamic culture and civilization due to its components, elements and capacity building features. Relying on the Imamate system, principles, sources of knowledge production and educational principles, Shii’a people have been active in scientific and educational activities and have been able to use their capacity-extending features while offering their capability, life and cultural and civilizational identity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The education system Shii’a Imamate Islamic culture and civilization Components and elements of capacity
  • extending in Islamic civilization
  1. قرآن کریم
  2. ابن أثیر، عزالدین على­بن محمد(1385ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر.
  3. ابن ادریس حلی، محمدبن احمد(1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (والمستطرفات)، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.
  4. ابن بابویه قمی، محمدبن علی(1362ش)، الخصال، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول.
  5. ـــــــــــــــــــــــ (1362ش) ، صفات الشیعة، تهران، اعلمی، چاپ اول.
  6. ـــــــــــــــــــــــ (1415ق)، المقنع، قم، امام مهدی(عج)، چاپ اول.
  7. ـــــــــــــــــــــــ (1403ق)‏، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول.
  8. ـــــــــــــــــــــــ (1404ق) ‏، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.
  9. ابن برّاج طِرابلسی، عبدالعزیز(1406ق)، المهذب، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول.

10. ابن جوزی، عبدالرحمن­بن علی(1412ق)، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ط الأولى.

11. ابن حجر عسقلانی احمدبن علی(1390ق.)، لسان المیزان، بیروت، نشر الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.

12. ابن حجر هیثمی، احمدبن علی(1385ق)، الصواعق المحرقۀ فی الراد علی اهل البدع و الزندقۀ، مصر، مکتبۀ القاهرۀ، ط2.

13. ابن خلکان، احمدبن محمدبن ابراهیم(بی­تا)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، بیروت، دارالثقافه.

14. ابن داود حلی، حسن­بن علی(1342ش)، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول.

15. ابن سعد، محمدبن منیع(1418ق)، الطبقات الکبرى، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ دوم.

16. ابن شُعبه حرّانى، حسن­بن علی(1404ق)، تحف­العقول عن آل الرسول(ص)، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.

17. ابن عبدالبر، یوسف­بن عبدالله(1421ق)، جامع بیان العلم و فضله، بیروت، دارالکتب، چاپ اول.

18. ابن عساکر، علی­بن حسن­بن هبةالله(1417ق)، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.

19. ابن عنبه، ­احمدبن علی(1380ق)، عمده الطالب فی انساب آل­ابی­طالب(ع)، نجف الاشرف، منشورات المطبعه الحیدریه، چاپ دوم.

20. ابن ندیم، محمدبن ابی­یعقوب(بی­تا)، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، بی­جا.

21. ابوحنیفه دینوری، احمدبن داود(1368ش)، الأخبار الطوال، قم، منشورات الرضى.

22. ابوغالب زراری، احمدبن محمد(1369ش)، رسالة أبی غالب الزراری إلى ابن ابنه فی ذکر آل أعین‏، قم، مرکز تحقیقات اسلامی، چاپ اول.

23. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ص12.

24. اعرافی، علی­رضا(1387ش)، فقه تربیتی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.

25. امام حسن عسکری(ع) (1409ق)، التفسیر: منسوب به إمام حسن عسکری(ع)‏، قم، مدرسه امام مهدی، چاپ اول.

26. باقری، خسرو(1387ش)، درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول.

27. برقی، احمدبن محمدبن خالد(1342ش)، المحاسن، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول.

28. بلاذری، احمدبن یحیی(1417ق)، کتاب جُمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دارالفکر، ط الأولى.

29. ترمذی، محمدبن عیسى­بن سورة(1403ق)، السنن، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم.

30. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد(1410ق)، غررالحکم و دررالکلم، قم، چاپ دوم، دارالکتاب الإسلامی.‏

  1. 31.  ثعالبی، عبدالملک­بن محمدبن اسماعیل(1420ق)، یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.

32. حجتی، سید داود(1375ش)، فرهنگ تعلیم و تربیت، تبریز، احرار، چاپ اول.

33. حسینی­زاده، سید علی(1385ش)، نگرشی بر آموزش، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ سوم.

34. حموی، یاقوت(1399ق)، معجم الادباء، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ اول.

35. خزاز رازی، علی­بن محمد(1401ق)، کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر(ع)، قم، بیدار.

36. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه(1380ش)، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

37. ذهبی، محمدبن أحمد(1961م)، العبر فی خبر من غبر، کویت، مطبعه حکومه، چاپ اول.

38. رضائیان، علی(1388ش)، سازمان و مبانی مدیریت، تهران، سمت، چاپ سیزدهم.

39. رهبر، محمدتقی و رحیمیان، محمدحسن(1385ش)، اخلاق و تربیت اسلامی، تهران، سمت.

40. رهنمایی، سیداحمد(1395ش)، فلسفه تعلیم و تربیت، قم، مؤسسه امام خمینی(ره)، چاپ اول.

41. زرین­کوب، عبدالحسین(1369ش)، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم.

42. سیدرضی موسوی، محمدبن حسین(1414ق)، نهج‏البلاغه، ترجمه حسین انصاریان، قم، هجرت، چاپ اول.

43. سیدمرتضی علم­الهدی، علی­بن حسین(1413ق)، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

44. شاملی، عباس­علی(1384ش)، مبانی و اصول فلسفه آموزش و پرورش  از یک چشم­انداز دینی، معرفت شماره92.

45. شبلی، احمد(1387ش)، تاریخ آموزش در اسلام از آغاز تا فروپاشی ایوبیان در مصر، ترجمه محمدحسین ساکت، تهران، نگاه معاصر.

46. شریعتمداری، علی(1370ش)، اصول تعلیم و تربیت، تهران، دانشگاه تهران.

47. شمساوری، پری­سیما(1392ش)، حکومت، دین و آموزش و پرورش: آموزش و پرورش در ادیان و آیین­های جهانی، ترجمه محمدرضا امین، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.

48. صفار، محمدبن حسن(1404ق)، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمّد(ص)، قم، مرعشی نجفی، چاپ دوم.

49. صفری فروشانی، نعمت­الله(1381ش)، فصل­نامه طلوع: روند تاریخی آموزش از صدر اسلام تا پایان امویان، شماره 1.

50. طبری، محمدبن جریر(1387ق)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، طبعة الثانیة، دار التراث، بیروت.

51. طبری، محمدبن جریر شیعی(1415ق)، المسترشد فی إمامة علیّ بن أبی طالب(ع)‏ ، قم، کوشانپور، چاپ اول.

52. طرقی، جعفر و علی اسماعیلی(1386ش)، دانش مدیریت مبانی سازمان و مدیریت، اصفهان، دانشگاه اصفهان، چاپ اول.

53. طوسی، حسن بن فضل(1412ق)، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم.

54. طوسی، محمدبن حسن1409ق ()، اختیار معرفه الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، چاپ اول.

55. ـــــــــــــــــــــ(1414ق) ، الامالی، قم، دارالثقافه، چاپ اول.

56. ـــــــــــــــــــــ (1373ش)، الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ سوم.

57. ـــــــــــــــــــــ (1414ق)، الرسائل العشر، قم، مؤسسة نشر الإسلامی، چاپ دوم.

58. ـــــــــــــــــــــ(1420ق) ، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول‏، قم، مکتبه محقق طباطبایی، چاپ اول.

59. عبداللهی، ابوطالب(1387ش)، حصون: خلاقیت و نوآوری در عرصه تعلیم و تربیت، شماره18.

60. عثمان، هاشم(۱۴۱۴ق)، تاریخ‌الشیعة فی ساحل بلاد الشام الشمالی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

61. قزوینی رازی، عبدالجلیل(1358ش)، النقض معروف به بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض، تهران، چاپ اول.

62. کراجکی، محمدبن علی(1410ق)، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر، قم، چاپ اول.

63. کرمر، جوئل(1375ش)، احیای فرهنگی در عهد آل­بویه، ترجمه محمدسعید حنایی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.

64. کریمی زنجانی، محمد(1389ش)، دارالعلم­های شیعی و نوزایی فرهنگی در جهان اسلام، تهران، اطلاعات، چاپ دوم.

65. کلینی، محمدبن یعقوب (1404ق)، الکافی، تحقیق علی­اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

66. کیلانی، ماجد عرسان(1390ش)، فلسفه تربیت اسلامی، ترجمه و نقد بهروز رفیعی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دوم.

67. گروه مشاوران یونسکو(1384ش): فرآیند برنامه ریزی آموزشی، ترجمه فریده مشایخ، تهران، وزارت آموزش و پرورش، چاپ16.

68. گلشن فومنی، محمدرسول(1382ش)، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، تهران، دوران، چاپ سوم.

69. محمدجواد، یاوری سرتختی(1395ش)، راهبردها و راه­کارهای نظارت و ارزیابی در نظام آموزشی امامیه عصر حضور، فصل­نامه تاریخ اسلامی در آینه پژوهش، شماره 41.

70. محمدجواد یاوری سرتختی(1396ش)، رساله دکتری: بررسی وضعیت تاریخی نظام آموزشی امامیه در پنج قرن نخست هجری، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

71. مجله امید انقلاب(مهر 1385): سرمقاله آسیب شناسی نظام آموزشی، شماره 371.

72. مرکز جهانی علوم اسلامی(1377ش)، درآمدی بر نظام تربیت اسلامی، قم، امین، چاپ اول.

73. مسکویه رازی، احمدبن محمد(1379ش)، تجارب‏الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم.

74. مصباح یزدی، محمدتقی (1379ش)، جامعه و تاریخ، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سوم،.

75. ــــــــــــــــــــــ (1391ش)، فلسفه تعلیم و تربیت، قم، موسسه امام خمینی، چاپ دوم.

76. مفید، محمدبن محمدبن نعمان(1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

77. ـــــــــــــــــــــــــــ (1413ق)، المسائل السرویة، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

78. ـــــــــــــــــــــــــــ(1413ق)، المسائل الصاغانیة، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

79. ـــــــــــــــــــــــــــ(1413ق)، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

80. ـــــــــــــــــــــــــــ(1413ق)، النکت الاعتقادیه، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

81. ـــــــــــــــــــــــــــ (1413ق)، المقنعه، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

82. ـــــــــــــــــــــــــــ(1414ق)، تصحیح اعتقادات الإمامیة، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم.

83. ـــــــــــــــــــــــــــ(1413ق)، الامالی، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

84. میبدی، محمدفاکر(1393ش)، مطالعات اهل­بیت شناسی: سیره آموزشی امام صادق(ع)، قم، جامعه المصطفی العالمیة، شماره اول.

85. همت بناری، علی(1388ش)، نگرشی بر تعامل فقه و تربیت، قم، مؤسسه امام خمینی، چاپ اول.

86. همدانی، عبدالجبار (بی­تا)، تثبیت دلائل النبوة، قاهره، دارالمصطفى‏، چاپ اول.